Fun and experiment no. 42

Experiment 42. Refraction of light

This is a very easy and wonderful experiment. It is suggested by my daughter Advika. It can be easily done in a minute. Take a glass or a jar made up of glass. On a paper make a clear arrow. You can use colour and sketch pen for this, so that it is bold and large. See the paper through the glass. Now fill the water till half the glass or the jar and see the paper through the water! You will see that direction of the arrow has been changed! If it was towards right → , now it is towards left ← ! This happens due to refraction of light. When light passes through different mediums, it changes its directions. This principle is used in lenses and telescopes. You will also notice that at a particular distance away from the glass, the changed image is more clear. It is due to focusing of light on that point.

Activity 42. Observe your observation!

This is a simple activity. Take a plain paper. It should be totally blank- nothing written or drawn on it. Now write a small but sharp dot on the paper. Now gather your friends. Show them this paper and ask them what they see. 99% of the time they will tell that they see the dot. Now ask them again, do you see anything else? They will probably tell that rest of the page is empty! 

This can also be done by putting a white dot on the blackboard in your school. Here, practically we can observe three things. Firstly, we can observe the empty blackboard or the empty paper. Secondly we can observe the dot. And thirdly we can also observe the observer- we and our action of observing! The more we observe, the more we know! So always observe your observation!


प्रयोग 42. प्रकाशाचे अपवर्तन (refraction)

हा अगदी सोपा आणि आश्चर्यकारक प्रयोग आहे. माझ्या मुलीने- अद्विकाने तो मला सांगितला. अगदी एका मिनिटात तो करता येतो. काचेचा एक ग्लास घ्या. एका कागदावर रंग किंवा स्केच पेन वापरून ठळक प्रकारे एक बाण काढा. आता तो कागद काचेच्या ग्लासमधून पाहा. आता अर्धा ग्लास पाण्याने भरा व तो कागद पाण्यामधून पाहा! बाणाची दिशा बदललेली दिसेल! जर तो बाण उजवीकडे → काढलेला असेल, तर तो पाण्यातून बघताना उलटा म्हणजे‌ डावीकडे ← दिसेल! हे होण्याचं कारण म्हणजे प्रकाशाचं अपवर्तन (refraction of light). जेव्हा प्रकाश वेगवेगळ्या माध्यमांमधून जातो, तेव्हा त्याची दिशा बदलते. ह्याच तत्त्वाचा उपयोग भिंगांमध्ये व दुर्बिणीत केला जातो. तुमच्या हेसुद्धा लक्षात येईल की, ग्लासपासून काही अंतरावरून बदललेली प्रतिमा सर्वांत जास्त स्पष्ट दिसते. तिथे प्रकाश फोकस होत असल्यामुळे असं होतं.

गंमत 42. तुमच्या निरीक्षणाचं निरीक्षण करा (Observe your observation)!

हे अगदी सोपं आहे. एक कोरा कागद घ्या. तो अगदी कोरा असला पाहिजे- त्यावर काहीही लिहीलेलं किंवा ड्रॉ केलेलं नको. आता त्या कागदावर एक छोटा पण स्पष्ट बिंदू (डॉट) काढा. तुमच्या मित्रांना बोलवा. त्यांना कागद दाखवा व विचारा की, त्यांना काय दिसतं आहे. 99% वेळेस ते म्हणतील की, त्यांना तो बिंदू दिसतोय. त्यांना परत विचारा की अजून काही दिसतंय का. कदाचित ते म्हणतील की, बाकीचा रिकामा कागद दिसतोय! 

हीच गोष्ट शाळेतल्या काळ्या फळ्यावर खडूने पांढरा डॉट काढूनही करता येऊ शकते. इथे प्रत्यक्षात आपण तीन गोष्टींचं निरीक्षण करू शकतो. पहिली गोष्ट म्हणजे आपण रिकामा फळा किंवा रिकामा कागद बघू शकतो. दुसरी गोष्ट म्हणजे आपण तो बिंदू बघू शकतो. आणि तिसरी गोष्ट म्हणजे आपण निरीक्षण करणा-या निरीक्षकालाही बघू शकतो- आपण निरीक्षण करत आहोत, हेही बघू शकतो! आपण जितकं जास्त निरीक्षण करू, तितकं आपल्याला उलगडत जातं! त्यामुळे नेहमी तुमच्या निरीक्षणाचंही निरीक्षण करा!